सहेली.. शब्द प्रांगण या ग्रुप मध्ये, श्री सौरभ जोशी यांचा आलेला लेख, खूप आवडल्याने, इथे, मूळ लेखकाच्या नांवासकट प्रकाशित करत आहोत.

आठवणीतले झाकीरभाई

सौरभ जोशी

झाकीरभाई अनंताच्या प्रवासाला गेले, आणि माझ्या मनात त्यांच्या आठवणींचं मोहोळ उठलं. अर्थात त्यांचा भरपूर सहवास लाभावा, इतका मी भाग्यवान नव्हतो. पण माझ्याकडच्या चिमुटभर पुण्याईच्या शिदोरीवर माझ्या आयुष्यात त्यांच्याबरोबर जे काही चार क्षण घालवायचं भाग्य मला लाभलं, ते क्षण म्हणजे साक्षात अमृतशिंपण करणारे होते. त्याविषयी हा छोटा लेखनप्रपंच.

तर, मी चार वर्षांचा असताना झाकीरभाईंना पहिल्यांदा पाहिलं. त्याचं झालं असं की, बोरिवलीला भाटिया हॉलमध्ये इतर काही कलाकारांबरोबरंच अब्बाजी आणि झाकीरभाईंच्या जुगलबंदीचा कार्यक्रम होता. तेव्हा झाकीरभाईंनी जो काही तबला वाजवला, त्याने मी जो संमोहित झालो, तो कायमचा. मला त्यांचं वादन आणि त्यांचं व्यक्तिमत्व इतकं आवडलं, की चार वर्षांचा मी आई बाबांना म्हणालो, “माझी मुंज भाटिया हॉलमध्ये करायची, कारण तिथे झाकीरभाई येतात”. आपण किती मोठ्या कलाकाराबद्दल असं म्हटलं, याची तेव्हा माझ्या बालमनाला पुसटशीही कल्पना नव्हती. त्यांचं मोठेपण नंतरच्या जीवनात त्यांच्या कार्यक्रमांतून, त्यांना भेटण्यातून, त्यांच्याशी थोडंफार जेव्हा केव्हा बोलायला मिळालं, त्यातून उलगडत गेलं.

कलाकार किती नम्र असावा, याचा मूर्तिमंत वस्तुपाठ झाकीरभाई पदोपदी घालून देत असंत. त्याविषयी काही आठवणी सांगतो.

१९९३ साली फेब्रुवारी महिन्यात उ.अमीर हुसेन खॉं साहेबांच्या बरसीनिमित्त दादरला छबिलदास विद्यालयात एकल तबलावादनाचे कार्यक्रम होते. त्यात शेवटी झाकीरभाईंचं एकल तबलावादन होतं. नगम्याला सारंगीवर उ.सुलतान खाँसाहेब. मी आणि माझा भाऊ दीपक जोशी इतके भाग्यवान होतो, की कार्यक्रमाला प्रचंड गर्दी होऊन सगळे गिचमिडीत बसले असताना, फूटभरच उंची असलेल्या स्टेजच्या अगदी पुढ्यात, झाकीरभाईंपासून अगदी दोन हात अंतरावर स्टेजला खेटूनंच आम्ही बसलो होतो आणि अख्खा कार्यक्रम ऐकला. पं.पढरीनाथ नागेशकर, पं.अरविंद मुळगावकर, पं.सुरेश तळवलकर पं.भाई गायतोंडे, पं.सुधीर माईणकर, अशी अनेक बुजुर्ग खानदानी तबलाविद्यालयं बाजूला बसली होती. झाकीरभाई आणि खाँसाहेब मंचावर स्थानापन्न झाल्यावर निवेदक श्रीकृष्ण जोशी यांनी “ज्यांचं एकल तबलावादन ऐकण्यासाठी आपण सारे खूप वेळ उत्सुक आहोत, ते उस्ताद झाकीर हुसेन मंचावर विराजमान झाले आहेत” असं म्हणून त्यांचं स्वागत केलं. तेव्हा त्यांचं निवेदन पूर्ण होण्याच्या आधीच त्यांना थांबवून झाकीरभाईंनी माईक हातात घेतला, आणि म्हणाले, “मै एक correction करवाना चाहता हूं l जहा इतने ग्यानी बुजुर्ग कलावंत सामने बैठे हो, जहा उ.अमीर हुसैन खॉंसाहाब जैसे तबलियाकी बरसी हो रही है, जहा बाजू मै यही मंच पे सुलतान खाँसाहाब बैठे हो, ऐसी जगह सरस्वती के मंदिर जैसी बन जाती है l वहा (स्वतःच्या छातीवर हात ठेवून) हम जैसे बच्चोंको उस्ताद कहना ठीक नही है l अगर उस्ताद कहनाही हो, तो उस्ताद सुलतान खां (त्यांच्याकडे हात दाखवून) कहीये l हम तो अभीभी सिख रहे है l गुरजनोंकी कृपा से जो थोडा बहोत बजाता हूं, वो ही बजाकर मै और हम सब मिलके ये बरसी के अवसरपर माता सरस्वतीके चरण मे पूजा करेंगे l” यश आणि कीर्तीच्या परमोच्च शिखरावर पोचलेला हा कलाकार भर मैफिलीत स्वतःला बच्चा म्हणतो, अजूनही शिकतोय, असं म्हणतो, ही किती नम्रता? कलाकार बरेच असतात. पण आपल्यातील कलेच्या अचाट अविष्काराबद्द्ल जराही गर्व न बाळगता इतका साधेपणा, इतका विनयशीलपणा दाखवणारा झाकीरभाईंसारखा कलाकार विरळाच, नव्हे, ऐसा होणे नाही.

अशीच अजून एक आठवण. पार्ल्याला लोकमान्य सेवा संघात एकदा झाकीरभाईंचं एकल तबलावादन ऐकायला आणि पाहायला (हो, पाहायला देखील कारण, त्यांचं वादन हे श्रवणीय आणि प्रेक्षणीय असं दोन्ही होतं) गेलो होतो. तेव्हाही असाच त्यांच्या पुढ्यात स्टेजला चिकटून बसलो होतो. सारंगीवर उ. सुलतान खाँसाहेब. खॉंसाहेबांनी सारंगीवर सुंदर आलापी सादर करून वातावरण भारून टाकलं, आणि झाकीरभाईंनी आपल्या वादनास सुरूवात केली. पेशकार संपवून कायदा घेतला वाजवायला, त्याची दीडपट करून झाली, दुगुन केली आणि कायदाविस्तार करण्यासाठी पलट्यांमध्ये शिरले. इथपर्यंत वादन सुरू करून साधारण अर्धा तास-चाळीस मिनिटं झाली असतील, आणि प्रख्यात संवादिनीवादक पं.अप्पा जळगावकर सभागृहात प्रवेशते झाले, आणि स्टेजच्या समोरच भारतीय बैठकीवर येऊन बसले. ते पाहून झाकीरभाई वाजवायचे थांबले. प्रेक्षकांना कळेना काय झालं. झाकीरभाई मग स्टेजवरून उतरून अप्पांजवळ आले, भर मैफिलीत स्टेजच्या पुढ्यात गुडघे टेकून अप्पांच्या पायावर डोकं ठेवलं, आणि अप्पांना स्टेजवर घेऊन आले.

तबल्यावरचा माईक हातात घेतला आणि म्हणाले, “आज अप्पाजी का जनमदिन है l मेरा परमसौभाग्य है, की अप्पाजी के जनमदिनपर उनके सामने मै बजा रहा हूं l” असं म्हणून स्वतःला स्वागतपर मिळालेली शाल अप्पांवर घातली, आणि पुन्हा स्टेजवर त्यांना नमस्कार केला. हे सगळं झाल्यावर अप्पा स्टेजवरून खाली भारतीय बैठकीवर, जिथे आधी बसले होते, तिथे उतरून जायला लागले. तेव्हा झाकीरभाई त्यांना म्हणाले, “अप्पाजी, कहा जा रहे हो? रुकीये l” मग श्रोत्यांना उद्देशून म्हणाले,”अप्पाजी जैसे महान कलाकार जब सभागृह मे हो, तो उन्हे स्टेजके सामने बैठकपर बिठाके हम जैसे छोटे लोगोंने स्टेजपर बैठ के बजाना गलत है l” मग अप्पांना उद्देशून म्हणाले, “अप्पाजी, आप यही स्टेजपर मेरे बाजू मे बैठकर मुझे तबला बजाने के लिये आशीर्वाद देते रहीये”, असं म्हणून अप्पांना स्वतःच्या बाजूला बसवून अख्खा सोलो वाजवला. आणि हे सगळं भर कार्यक्रमात, शेकडो प्रेक्षकांसमोर, वादन सुरू करून अर्धा तास होऊन गेल्यावर. झाकीरभाई तबलावादकाबरोबरंच एक माणूस, एक कलाकार म्हणून हे असे होते. इतकी नम्रता मी आजवर कुठल्याही कलाकारात पाहिली नाही. म्हणूनच झाकीरभाई हे व्यक्तिमत्व नव्हतं, तर पुलंच्या भाषेत सांगायचं तर विभूतिमत्व होतं.

आता झाकीरभाईंच्या मिश्किलपणाच्या एक दोन आठवणी सांगतो. १९९१ सालची गोष्ट. हरिजींनी त्यांच्या वृंदावन गुरुकुलातर्फे एक पूर्ण रात्र ५ जुगलबंदीचा कार्यक्रम शिवाजी पार्क ला ठेवला होता. त्यात अर्थातच झाकीरभाई देखील तबला वाजवणार होते. मला झाकीरभाईंचा कुठलाही कार्यक्रम मागे बसून पाहायला आवडायचं नाही. कारण मघाशी म्हटल्याप्रमाणे मला त्यांचं वादन नुसतं ऐकायचं नसायचं, तर ते पहायचं ही असायचं. त्याचबरोबर झाकीरभाईंच्या मुद्रा, डोळे, उडणारे कुरळे केस, मात्रांचा हिशोब डोक्यात चालू असताना हवेत एका जागी पाहत स्थिर राहणारे त्यांचे पाणीदार डोळे, हे सारं डोळे भरून पाहायचं असायचं. त्याप्रमाणे, मी पुढील रांगेतील महाग तिकिटे असतात वगैरे कसलाही विचार न करता सरळ पहिल्या रांगेतील सोफ्यावर जाऊन बसलो. पण दुर्दैवाने हरिजी आणि झाकीरभाईंची जुगलबंदी सुरु झाल्यावर आमंत्रितांपैकी कोणीतरी हस्ती सोफ्यावर बसण्यास आल्या, आणि मला उठावं लागलं. पण मी इतका बेशरम की, मुकाट्याने मागे आपल्या जागी यायचं सोडून मी सरळ स्टेज च्या झाकीरभाईंच्या बाजूला असणाऱ्या पायऱ्यांपैकी पहिल्या पायरीवर जाऊन बसलो, आणि झाकीरभाईंना वाजवताना पाहत राहिलो. ती पायरी स्टेज च्या बऱ्यापैकी जवळ होती, म्हणजे अजून २-३ पायऱ्या चढल्या कि थेट स्टेज वरंच…हरिजींबरोबर तबला वाजवताना मध्येच झाकीरभाईंनी मी पायरीवर येऊन बसलोय हे पहिलं. त्यांच्या जागी इतर दुसरा कुठला कलाकार असता, तर त्याने मला तडक उठवलं असतं, किंवा आयोजकांना मला तिथून उठवायला सांगितलं असतं. पण झाकीरभाई माझ्याकडे पाहून मिश्किल हसले, आणि “आता इतक्या जवळ येऊन बसलाच आहेस, तर आता माझ्या बाजूलाच येऊन बस” अशा अर्थी स्व:च्या मांडीच्या बाजूला स्टेज वर हाताने थाप देऊन खूण केली, आणि पुन्हा हसले. हे सगळं हरिजींना तबला साथ चालू असताना …! मी ती संपूर्ण जुगलबंदी तिथेच त्या स्टेज च्या पायरीवर बसून झाकीरभाईंना मनसोक्त डोळ्यात साठवत ऐकली. त्या वेळी रात्री नऊ ते सकाळी पाच वाजेपर्यंत झाकीरभाईंनी सलग पाच जुगलबंदींमध्ये वादन केलं. झाकीरभाई आणि अब्बाजी, झाकीरभाई आणि पं.बिरजू महाराज, झाकीरभाई पं.जसराज आणि, झाकीरभाई आणि हरिजी, झाकीरभाई, पं.बिरजू महाराज आणि पं.केलूचरण महापात्रा. झाकीरभाईंच्या वादनातील clarity, वजन, आणि शक्ती जशी आदल्या रात्री नऊ ला होती, तशीच सकाळी पाच ला पाच जुगलबंद्या सलग वाजवून झाल्यावरंही होती. काय अचाट शक्ती आणि उत्साह. हे फक्त आणि फक्त झाकीरभाईच करू जाणोत.

त्यांच्या spontaneous sense of humor आणि मिश्कीलपणाची अजून एक आठवण. असंच एकदा नेहरू सेंटर ला गुणीदास संगीत संमेलनामध्ये उ.सुलतान खानसाहेबांचं सारंगीवादन आणि साथीला झाकीरभाई, असं सत्र होतं. खॉंसाहेब आणि झाकीरभाई मंचावर येऊन बसले. निवेदकाने झाकीरभाईंची भरभरून ओळख करून दिली, आणि त्यात एक वाक्य फेकलं, “उम्र के तीन सालसे आपने तबले की शिक्षा प्राप्त करने की शुरुवात की, सात साल की उम्र मे पेहेला प्रोग्राम बजाया, और तभी से अबतक कभी भी पीछे मुडकर नही देखा l” हे वाक्य झाकीरभाईंनी ऐकलं, आणि त्वरीत निवेदकाकडे मागे वळून पाहिलं, आणि म्हणाले “अभी तो देखा l” त्यावर सभागृहात जो हशा पिकला, की विचारायची सोय नाही.

आपल्यापेक्षा वयाने, यशाने, कीर्तीने ,ज्ञानाने कितीही छोट्या असलेल्या व्यक्तीला कुठल्याही प्रकारे कमी लेखायचं नाही, हा कटाक्ष झाकीरभाईंनी आयुष्यभर पाळला. याचीच साक्ष देणारा माझ्या जीवनात झाकीरभाईंनीच दिलेला अजून एक अनुभव. माझे गुरु पं. मल्हारराव कुलकर्णी यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ एक वर्षी झाकीरभाई आणि फाझलभाई  अशी जुगलबंदी बोरिवली ला प्रबोधनकार ठाकरे नाट्यगृहात आयोजित केली होती. त्यादिवशी कार्यक्रमस्थळी झाकीरभाईंना घेऊन यायची जवाबदारी राघुदादाने (श्री. राघवेंद्र कुलकर्णी, म्हणजे माझ्या गुरुजींचे ज्येष्ठ सुपुत्र) माझ्यावर सोपवली होती, नव्हे, राघुदादाकडे हट्ट करून मीच माझ्याकडे खेचली होती…! संध्याकाळी ५-३० च्या सुमारास सांताक्रूझ विमानतळाबाहेरील हॉटेल ऑर्किड मधून झाकीरभाईंना घेऊन बोरिवली ला प्रबोधनकार नाट्यगृहात गाडीने घेऊन यायचे होते. माझ्यासाठी तो उत्सवाचा दिवस होता. झाकीरभाई दिल्लीहून विमानाने मुंबईत येऊन, ऑर्किड ला येऊन, फ्रेश होऊन, कपडे करून पुढे आमच्या कार्यक्रमाला यायचे होते. मी अर्धा तास आधीच ऑर्किड ला पोचलो. ६ वाजून गेले तरी झाकीरभाई दिल्लीहून आले नाहीत. विमान अर्धा पाऊणतास लेट झालं होतं. मग सव्वा सहा च्या सुमारास झाकीरभाई आले. एक साधा डेनिमचा फुल शर्ट आणि जीन्स ची पॅन्ट असा त्यांचा पेहेराव होता. त्या पेहरावात मी झाकीरभाईंना त्यावेळी प्रथम पाहिलं. माझ्या झब्ब्यावरील volunteer च्या बॅचवरून त्यांनी मला लगेच ओळखलं, आणि मी काही बोलायच्या आतच, उशीर झाल्याबद्दल माफी मागितली. मलाच लाजल्यासारखं झालं. इतका महान, जगद्विख्यात, आणि कीर्तीच्या अत्युच्च शिखरावरील कलासूर्य, माझ्यासारख्या किस झाड की पत्ती असणार्या काजव्याची विमानाला उशीर झाल्याने आणि त्यांची काही चुकी नसताना उशीर झाला म्हणून माफी मागतो, याला काय म्हणावे? मी म्हटलं, “झाकीरभाई, it’s ok, आप क्या मुझ जैसे बच्चे को sorry बोल रहे हो l Flight delay हुआ, तो क्या करूं सक्ती है l” मग म्हणाले, “नही नही, आप को इंतजार करना पडा, मुझे अच्छा नही लगा l आप आप यही लॉबी मे बैठो, में १० मिनिट मे तय्यार होके आता हूं l” असं म्हणून त्यांच्या रूमवर गेले, आणि दहाव्या मिनिटाला सलवार कुडता घालून हजर झाले. म्हणाले चलिये. ऑर्किडवरून निघताना तिकडच्या security guard च्या विनंतीस मान देऊन, त्याच्याबरोबर फोटो काढून दिला. आपल्यासमोर जो माणूस येईल, मग तो लहान, थोर, कुणीही असो, त्याला सन्मानानेच वागवून, त्याच्यावर आपल्या वलयांकित व्यक्तिमत्त्वाचं जराही दडपण येऊ द्यायचं नाही, हे त्यांचं तत्व, मला तेव्हा उमगलं. झाकीरभाईंबरोबर सांताक्रूझ ते प्रबोधनकार ठाकरे नाट्यगृह, बोरिवली असा आमच्या गाडीतून केलेला प्रवास म्हणजे माझ्या आयुष्यातील अनमोल स्मृतीकुंभ आहे. त्या पाऊण एक तासात त्यांच्याशी झालेल्या गप्पा मी आयुष्यभर माझ्या हृदयात जपून ठेवल्या आहेत.

आज माझे शब्द अबोल झालेत, बोटं बधिर झाली आहेत…

आज झाकीरभाई या जगात नाहीत हे सत्य जरी असलं, आणि जरी एक ना एक दिवस हे अटळ होतं, तरीही माझं मन हे अजून स्वीकारूच शकत नाहीये… नव्हे, ते सत्य असलं तरी कधीही स्वीकारणारंच नाही. कारण वर कथन केल्याप्रमाणे मी चार वर्षांचा असताना जेव्हा मी झाकीरभाईंना प्रथम पाहिलं आणि ऐकलं, तेव्हापासूनच माझ्या हृदयात झाकिरभाईंसाठी एक स्वतंत्र सिंहासन तयार झालं, जे माझं हृदय चालू असेपर्यंत राहील, आणि त्यावर झाकीरभाई कायम विराजमान असतील.

बहुत काय लिहिणे, इति लेखनसीमा.

– सौरभ जोशी

१८.१२.२०२४

————————-

ज्ञान ,मनोरंजन, माहिती, यासारख्या update मिळविण्यासाठी join करा..

सहेली.. शब्द प्रांगण

What’sapp group 10

https://chat.whatsapp.com/Bz3uFrE8LpSB3h7BBa5hK0

सहेली.. शब्द प्रांगण