*बॅंकस्य कथा रम्या..*

*स्थितप्रज्ञ आणि उलटलेला डाव*

(भाग : 14)

मुंबईहून वैजापूरला परतल्यावर बँकिंग ओंबड्समन कार्यालयातील केसच्या सुनावणीचा निकाल लगेच रिजनल ऑफिस आणि झोनल ऑफिसला पाठवून दिला.

लोकपालांनी आधी दिलेला प्रतिकूल निकाल व तो बदलून अनुकूल निकाल मिळविण्यासाठी कराव्या लागलेल्या प्रयत्नांबद्दल या दोन्ही वरिष्ठ कार्यालयांना काहीच कल्पना नसल्याने त्यांच्याकडून निकालाबद्दल कोणतीही अनुकूल वा प्रतिकूल प्रतिक्रिया किंवा साधी विचारणाही करण्यात आली नाही, .. मग अभिनंदन वा कौतुक करणं तर दूरच.. ! अर्थात मला त्याची अपेक्षाही नव्हती. सरकारी यंत्रणांना चुकीची व अर्धवट माहिती पुरवून, त्यांची दिशाभूल करून त्यांच्याकडून हवा तसा प्रतिसाद मिळवायचा आणि आपला कुटील हेतू साध्य करायचा हा सुखदेवचा धूर्त प्रयत्न निदान काही काळापुरता तरी थोपवता आला याचंच मला समाधान होतं.

याच दरम्यान वैजापुरातील एका वजनदार राजकीय पुढाऱ्याने ईद-मिलन निमित्त आपल्या घरी शिर खुरम्याचे आयोजन केले होते. बँकेच्या साऱ्याच स्टाफला आग्रहाचे निमंत्रण असल्याने आम्ही सारे एकत्रच संध्याकाळी त्या कार्यक्रमात सहभागी झालो होतो. शहरातील सर्वच स्तरातील अनेक प्रतिष्ठित नागरिक, उच्च पदस्थ सरकारी अधिकारी, प्रथितयश व्यावसायिक, व्यापारी, पत्रकार, वकील आदींनी कार्यक्रमाला हजेरी लावली होती. पोलीस खात्याचे अधिकारी व कर्मचारी देखील साध्या वेशात कार्यक्रमास उपस्थित होते.

या कार्यक्रमात गप्पांच्या ओघात “बँकेला पाच लाख ऐंशी हजार रुपयांचा गंडा घालून फरार झालेल्या अज्ञात इसमाचा पोलिसांनी अद्याप तपास का लावला नाही ?” असा प्रश्न कुणीतरी उपस्थित केला. आणि मग जमलेल्या जवळ जवळ सर्वच निमंत्रितांनी पोलिसांच्या कार्यक्षमतेबद्दल व त्यांच्या प्रामाणिक हेतू बद्दल शंका प्रदर्शित केली. पोलीस जाणूनबुजून या केसचा तपास करण्याकडे दुर्लक्ष करीत आहेत असेच सर्वांचे मत पडले. कार्यक्रमास आलेले सर्व वरिष्ठ पोलीस अधिकारी व कर्मचारी नागरिकांनी त्यांच्यावर केलेली ही टीका व निंदा नालस्ती खाली मान घालून निमूटपणे ऐकत होते.

कार्यक्रमाच्या दुसऱ्याच दिवशी दुपारी चार वाजता चार पोलीस हवालदार व सब. इंस्पे. हिवाळेंना सोबत घेऊन फौजदार साहेबांनी बँकेत प्रवेश केला. आल्या आल्याच त्यांनी मुख्य गेटवरील सिक्युरिटी गार्डशी विनाकारण धक्काबुकी करून वर उद्धटपणे बाचाबाचीही केली. कर्ज विभागातील टेबलवर ठेवलेली पीक कर्जाची डॉक्युमेंट्स त्यांनी हवेत भिरकावून खाली फेकून दिली. कामाची रजिस्टर्स ठेवलेलं रॅक हलवून रजिस्टर्सची पाडापाड केली. फिल्ड ऑफिसरच्या टेबलावरील टेबल क्लॉथ भर्रकन खेचून वरची काचही फोडली.

एखाद्या सराईत गुंडांच्या टोळीप्रमाणे कायद्याच्या रक्षकांचा बँकेत चाललेला हा धुमाकूळ पाहून आम्ही सारे एकदम अचंभितच झालो. स्टाफला अत्यंत अर्वाच्च भाषेत शिवीगाळ करीत, कॅश केबिन व काऊंटर्सच्या पार्टिशनवर हातातील लाकडी दंडुक्याने प्रहार करीत त्यांचा हा दहशतवादी हल्ला सुरू होता. आणि हे करताना त्यांची खालीलप्रमाणे अखंड बडबड चालू होती..

“पोलिसांचा तपास अतीसंथ गतीने सुरू आहे काय..?.. पोलीस सुस्तावले आहेत काय.. ? ..जाणून बुजून तपासात दिरंगाई करतात काय.. ? दाखवतोच तुम्हाला आता पोलिसांचा तपास कसा असतो ते..!”

पोलिसांचा हा आक्रस्ताळेपणा असह्य होऊन मी केबीन बाहेर आलो आणि त्यांना उद्देशून मोठ्याने ओरडलो..

“अरे हा काय तमाशा चालवला आहे तुम्ही.. ! तुमच्या वरिष्ठांकडे तक्रार करेन मी तुमच्या ह्या दांडगाई बद्दल.. तसंच सरकारी कामात अडथळा आणल्याबद्दल तुमच्याविरुद्ध गुन्हा ही दाखल करण्यास सांगेन त्यांना.. !!”

माझ्या त्या ओरडण्याचा पोलिसांवर काहीच परिणाम झाला नाही. उलट खुद्द फौजदार साहेबच हॉल मधूनच माझ्याकडे पहात मोठ्याने म्हणाले..

“वरिष्ठांच्या आदेशानुसारच आम्ही वेगाने तपास सुरू केला आहे..”

त्यांच्या जवळ जात मी म्हणालो..

“तुम्ही अशी नासधूस का चालवलीय..? तुम्ही काय शोधताय ते सांगा, म्हणजे आम्हालाही काही मदत करता येईल..”

दोन्ही हात कमरेवर ठेवून माझ्याकडे रोखून पहात फौजदार साहेब म्हणाले..

“आम्ही तो चेक बुक मागणीचा अर्ज शोधतोय.. जो बँकेला सापडत नाहीये..”

मी म्हणालो..

“अहो.. ! पण तो अर्ज तर कुठेतरी गहाळ झाला आहे.. आम्ही कोपरा न कोपरा शोधला आहे बँकेचा..”

त्यावर खुनशीपणे हसत फौजदार म्हणाले..

“मग..? आत्ता कसं..? अहो, टीचभर कागदाचा तुकडा शोधता येत नाही तुम्हाला सात महिन्यांपासून आणि आणि आम्ही मात्र एवढ्या मोठ्या गुन्ह्याचा छडा लावायचा.. तो ही म्हणे वेगाने.. ! ते काही नाही, आम्ही तुमच्या टेबलावरील आणि कपाटातील सर्व रजिस्टर्स आणि कागदपत्रं जप्त करून पोलीस स्टेशनमध्ये घेऊन जाणार आहोत आणि तिथे त्या गहाळ अर्जाचा शोध घेणार आहोत. तसंच, आम्हाला मदत करण्यासाठी तुमच्या स्टाफ पैकी एकदोन जणांना सुद्धा धरून सोबत घेऊन जाणार आहोत..”

हतबुद्ध होऊन आम्ही सारे फौजदार साहेबांचा तो निर्बुद्ध तर्क ऐकत होतो.

पोलीस बँकेत असा हैदोस घालत असताना स्टाफ पैकी काही जणांनी मोबाईल मध्ये त्याचं व्हिडीओ शूटिंग केलं. हॉल मधील काही कस्टमर्सनी सुद्धा हा प्रकार त्यांच्या मोबाईल कॅमेऱ्यात चित्रित केला. काही High Value व influential कस्टमर्सनी तर ताबडतोब Addl. DSP साहेबांना फोन करून त्यांना बँकेत चाललेल्या गोंधळाची माहिती दिली.

एखाद्या चिडखोर आणि हट्टी मुलासारखे पोलिसांचे ते बालिश चाळे पाहून माझ्या संयमाचा बांध आता फुटण्याच्याच बेतात होता, इतक्यात Addl DSP साहेबांनी डीवायएसपी मॅडम सह बँकेत प्रवेश केला.

फौजदार साहेबांना आपला फौजफाटा घेऊन ताबडतोब परत जाण्यास सांगून ती दुक्कल माझ्या केबिन मध्ये येऊन बसली. DySP मॅडम म्हणाल्या..

“वैजापूरच्या नागरिकांनी औरंगाबादच्या कमिशनर साहेबांकडे इथल्या पोलिसांबद्दल तक्रार केली आहे. बँकेच्या केसचा तपास करण्यात पोलीस ढिलाई करीत आहेत असं त्यांचं म्हणणं आहे. आम्ही त्याच संदर्भात तुम्हाला भेटण्यासाठी आलो आहोत. पोलिसांकडून तुमच्या नेमक्या काय अपेक्षा आहेत ?”

एक खोल निःश्वास सोडून मी म्हणालो..

“खरं सांगू..? पोलिसांनी या केसमध्ये अद्याप काडीचाही तपास केलेला नाही. पैसे काढून नेणाऱ्या व्यक्तीचा तांतडीनं शोध घेणं अपेक्षित होतं. पण अद्याप पोलिसांनी त्या व्यक्तीचे साधे फोटोसुद्धा आसपासच्या जिल्ह्यातील पोलीसांकडे तपासासाठी पाठविले नाहीत अशी आमची माहिती आहे. त्या रुपेशला सुद्धा आम्हीच पकडून दिलं. पण पोलिस त्याला साधं बोलतं सुद्धा करू शकलेले नाहीत.”

“चेक वरील बनावट सही ही रुपेशनेच केली आहे हे आम्ही पहिल्यापासूनच सांगत आलो आहोत. पण पोलिसांनी तपासासाठी रुपेशच्या हस्ताक्षराचा नमुनाही अद्याप घेतलेला नाही. तसेच जर आमच्यापैकी कुणी ती बनावट सही केली आहे असा पोलिसांचा संशय असेल तर आमच्या हस्ताक्षराचे नमुने सुद्धा पोलिसांनी गोळा करून ते हस्ताक्षर तज्ज्ञांकडे पाठवायला हवे होते. चेक वरील सहीचा खरेपणा तपासण्यासाठी पोलिसांनी पुण्याच्या फोरेन्सिक लॅबला चेक व सहीचा नमुना पाठविला होता. परंतु आता सात महिने होत आले तरी अद्याप त्या लॅबचा रिपोर्ट पोलीस प्राप्त करू शकलेले नाहीत.”

माझ्या त्या स्पष्टोक्तीवर DySP मॅडम काहीच बोलल्या नाहीत. मात्र Addl. DSP साहेब खुर्चीवरून उठत म्हणाले..

“ठीक आहे..! उद्या त्या रुपेशच्या हस्ताक्षराचे नमुने घेण्याबद्दल मी फौजदार साहेबांना सांगतो. पोलिसांच्या आजच्या वर्तनाबद्दल आमच्या खात्याच्या वतीने मी तुमची क्षमा मागतो. पोलिसांवर आधीच कामाचा खूप ताण असतो. त्यातून लोकांचं ऐकून वरिष्ठांनी जर कानउघाडणी केली तर निराशा आणि संतापाच्या भरात कधी कधी असं कृत्य घडतं त्यांच्या हातून..”

Addl DSP व DySP मॅडमची जोडी बँकेतून निघून गेल्यावर लगेच स्टाफची छोटीशी मिटिंग घेतली. काही कस्टमर सुद्धा या बैठकीत हजर होते. पोलिसांच्या आजच्या वर्तनाचा सर्वांनीच निषेध केला आणि वरिष्ठ कार्यालयाला ही घटना कळवून स्टाफला संरक्षण पुरविण्याची मागणी करावी असे सर्वांचे म्हणणे पडले. त्यानुसार सर्वांच्या सहीने एक निवेदन तयार करून ते क्षेत्रीय कार्यालयाला पाठवून दिले. जमलेल्या कस्टमर्सनी सुद्धा या निवेदनावर उस्फूर्तपणे सह्या केल्या होत्या.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी दहा वाजताच पोलिसांचं एक पथक स्टाफच्या हस्ताक्षराचे नमुने घेण्यासाठी बँकेत येऊन ठेपलं. एक मराठी भाषेतील प्रिंटेड पेज आम्हा पाचही जणांना देण्यात आलं आणि कोऱ्या कागदावर ते चार वेळा लिहून काढण्यास सांगण्यात आलं. विशेष म्हणजे रुपेशला सुद्धा पोलिसांनी बँकेतच आणलं होतं आणि आमच्या समोरच त्यांनी त्याच्या हस्ताक्षराचे नमुने घेतले.

“ती” बनावट सही रुपेशनेच केली आहे याबद्दल आमच्या कुणाच्याच मनात किंचितही शंका नव्हती. त्यामुळेच रुपेश हस्ताक्षराचे नमुने देताना आम्ही सारे लक्षपूर्वक त्याचे निरीक्षण करीत होतो. आपण आता पुरते अडकलो आहोत याची रुपेशला पुरेपूर जाणीव झाल्याने या हस्ताक्षर चाचणीच्या दिव्यातून सुटण्याची त्याची केविलवाणी धडपड सुरू झाली.

हस्ताक्षराचे नमुने देताना वेलांटी व उकार यातील ऱ्हस्व दीर्घच्या रुपेश जाणून बुजून चुका करीत होता. एका पानावर सर्व उकार व वेलांट्या ऱ्हस्व काढायचा तर दुसऱ्या पानावर तोच मजकूर लिहिताना सर्व उकार, वेलांट्या दीर्घ काढायचा. तिसऱ्या पानावर ऱ्हस्व दीर्घ अक्षरे मिक्स करायचा तर चौथ्या पानावर काना, मात्रा, वेलांटी, उकार इत्यादी एकतर गाळायचा किंवा डबल डबल लिहायचा.

सर्वांची चार चार पाने लिहून झाल्यावर ती गोळा करतांनाच सब. इंस्पे. हिवाळे बँकेत आले. चार पानांऐवजी फक्त दोनच पाने गोळा करा असे त्यांनी सांगितले. त्यानुसार पोलिसांना दोन पाने देऊन बाकीची पाने आम्ही आमच्या जवळच ठेवली. रुपेशने लिहिलेली जादाची दोन पाने देखील आम्ही आमच्या जवळच ठेवून घेतली. ही पाने अजूनही बँकेतच आहेत आणि दोन्ही पानांत रुपेशने सर्वच अक्षरांतील वेलांटी, उकार जाणून बुजून परस्परांच्या अगदी विरुद्ध काढले आहेत हे अगदी सहज पाहिलं तरी ध्यानात येतं.

मुंबईहून परत आल्यानंतर सुमारे पंधरा दिवसांनी बँकेच्या हेड ऑफिस मधील एक अधिकारी चौकशीसाठी शाखेत आले. Banking Ombundsman (लोकपाल) कडील केस हरण्या मागील कारणे त्यांना माहीत करून घ्यायची होती. आपण केस हरलेलो नाही हे जेंव्हा त्यांना सांगितलं तेंव्हा त्यांनी मुंबई झोनल ऑफिसने पाठविलेला मेसेज दाखविला. लोकपालांनी आधीचा निकाल बदलल्याचे मुंबई झोनल ऑफिसच्या दुभाषी साहेबांना माहिती नसल्याने हा गोंधळ झाला होता. वस्तुस्थिती समजताच चौकशी गुंडाळून आणि जवळच असलेल्या शिर्डी येथील साईबाबांचे दर्शन घेऊन ते हेड ऑफिसचे अधिकारी परत हैदराबादला निघून गेले.

दोन दिवसांनी दुभाषी साहेबांचा फोन आला. लोकपाल केसच्या निकाला संदर्भात चुकीची माहिती कळवल्याबद्दल त्यांना हेड ऑफिसची चांगलीच बोलणी खावी लागली होती. “त्या दिवशी तुमच्या बरोबर न राहता फॅमिली सोबत वेळ घालवणं खूप महागात पडलं..” असं ते म्हणाले. मात्र लोकपालांनी निकाल बदलल्याचं ऐकून त्यांना जसं खूप आश्चर्य वाटलं तसाच आणि तितकाच आनंदही झाला. माझं मनःपूर्वक आणि भरगच्च अभिनंदन करून त्यांनी फोन ठेवला.

सुखदेवनं ग्राहक मंचात त्याची केस लढण्यासाठी जे वकील लावले होते ते खूप लालची आणि धूर्त होते. दुप्पट नुकसानभरपाई मिळवून देतो असं सांगून सुखदेवला ते चांगलंच बनवीत होते. नंतरच्या काही तारखांना ते कोर्टात हजर न राहिल्याने सारख्या पुढील तारखा पडत गेल्या आणि केसची सुनावणी लांबत गेली. अर्थात केसला असा उशीर होणं आमच्या दृष्टीने एक प्रकारे चांगलंच होतं.

बघता बघता एक वर्ष उलटून गेलं. वैजापूरच्या कोर्टातील फौजदारी केस अद्याप सुनावणीसाठी बोर्डावरच आली नव्हती. रहीम चाचांच्या रिटायरमेंटची तारीख जवळ येत चालली होती. केसची सुनावणी सुरू होताच न्यायाधीश ताबडतोब आपली निर्दोष सुटका करतील अशी त्यांची भाबडी कल्पना होती. त्यामुळे त्यांनी केस लढण्यासाठी स्वतःचा एक स्वतंत्र वकीलही नेमला होता. आपल्या रिटायरमेंट पूर्वीच केसचा निर्णय व्हावा अशी त्यांची तीव्र इच्छा होती.

आम्हा सर्वांच्या वैयक्तिक आयुष्यात ही आर्थिक, शारीरिक, मानसिक व कौटुंबिक अडचणींची मालिका अखंड सुरूच होती. रविशंकरच्या आईला कॅन्सर डिटेक्ट झाल्यामुळे त्याला तिच्या ट्रीटमेंटसाठी वारंवार मुंबईला जावं लागत होतं. वडिलांना हार्ट अटॅक आल्यामुळे त्यांची एकुलती एक संतान असलेल्या बेबी सुमित्राचे छत्तीसगडच्या आसपास बदलीसाठी निकराचे प्रयत्न चालू होते. त्यासाठी “एस सी एस टी वेलफेअर ऑर्गनायझेशन” या त्यांच्या संघटनेच्या औरंगाबाद येथील लिडर्स कडे तिचं वारंवार चकरा मारणं सुरू झालं होतं. सैनीच्या दिल्ली येथे राहणाऱ्या एकत्र कुटुंबातील घरगुती वाद पराकोटीच्या विकोपाला गेले होते. तो सतत फोनवर आपल्या कुटुंबियांना धीर देत तासनतास बोलत राही.

माझा अनियंत्रित डायबेटीसही पुन्हा उफाळून आला होता. बँकेतच भोवळ येऊन पडल्यामुळे अनेकदा मला वैजापुरच्या डॉक्टरांकडे न्यावे लागले होते.

“हे सर्व कामाच्या ताणामुळे होतंय.. मी पाहतोय की तुम्ही रोज रात्री उशिरापर्यंत काम करीत असता.. सतत बँकेबद्दल, कामाबद्दल काळजी करणं, विचार करणं सोडून द्या आणि कमीतकमी महिनाभर तरी सुटी घेऊन आराम करा. कामं तर काय होतच राहतील, आणि ती कधी संपणारही नाहीत.. अधून मधून आपल्या प्रकृतीकडेही लक्ष देणं महत्वाचं आहे.. तुमच्या स्वतःसाठी आणि तुमच्या कुटुंबासाठी.. “

वैजापुरातील माझे डॉक्टर मित्र श्री. सुरेश जोशी नेहमी मला असा कळवळीचा सल्ला देत असत. मी त्यांच्यासमोर तेवढ्यापुरती मान डोलावीत असे आणि पुन्हा बँकेत येऊन कामात बुडून जात असे.

बँकेच्या कर्मचाऱ्यांना हर प्रकारे त्रास देऊन आपण सहज भरपूर पैसे उकळू शकू ही सुखदेवची समजूत पार खोटी ठरली होती. पोलीस, पत्रकार, वकील, रिकाम टेकडे स्थानिक राजकीय नेते आणि गुंड प्रवृत्तीची मित्र मंडळी ह्यांना पोसण्यात त्याचा बराच पैसा खर्च झाला होता. बँकेकडून पैसे मिळण्यास जसा जसा उशीर होत होता तसा तसा त्याचा धीर सुटत चालला होता. काय वाट्टेल ते करून निदान ग्राहक मंचामार्फत तरी बँकेकडून ताबडतोब चेकचे पैसे वसूल व्हावे यासाठी त्याने त्याच्या वकिलांकडे धोशा लावला होता.

अतिशय शांत, मृदुभाषी आणि कायद्याचं सखोल ज्ञान असणारे आमचे वकील ॲड. ऋतुराज ग्राहक मंचाची केस अतिशय उत्तम प्रकारे लढत होते. “चेकवरील सही बनावट असल्याचं सिद्ध झालं तरी देखील येनकेन प्रकारे आपण ही केस आणखी दीर्घ काळ पर्यंत लांबवू शकतो. मात्र असं करण्याऐवजी सुखदेवशी सन्माननीय तडजोड करून प्रकरण मिटवणंच जास्त योग्य राहील” असं त्यांचं प्रामाणिक मत होतं..

अशातच एके दिवशी हैदराबादच्या सेंट्रल फोरेन्सिक सायन्स लॅबोरेटरी (CFSL) कडे आम्ही पाठविलेल्या चेक वरील सही बद्दलचा हस्ताक्षर चाचणी अहवाल पोस्टाने प्राप्त झाला..

“चेक वरील सही खातेदाराने केलेली नसून बनावट (forged) आहे”

असा त्या अहवालाचा स्पष्ट निष्कर्ष होता.

(क्रमश:)